ธรรมปาฏิโมกข์เล่ม1--ธรรมโฆษณ์

ชุด-ธรรมโฆษณ์ ของ ท่านพุทธทาส 

เรื่อง ธรรมปาฏิโมกข์เล่ม1--ธรรมโฆษณ์

จัดพิมพ์ โดย  ธรรมทานมูลนิธิ ไชยา

จำนวน 516  หน้า

(การนับจำนวนหน้าของหนังสือ จะนับเฉพาะส่วนหน้าหา ไม่นับส่วน คำนำ สารบาญ และส่วนท้าย)

รายชื่อหนังสือชุด ธรรมโฆษณ์ 

หนังสือชุดธรรมโฆษณ์ แบ่งออกเป็นห้าหมวด

๑ หมวดที่หนึ่ง ชุด "จากพระโอษฐ์" สันปกสีน้ำตาล ๑–๑๐
เป็นเรื่องเก็บมาเฉพาะที่ตรัสเล่าไว้เอง.

๒ หมวดที่สอง ชุด "ปกรณ์พิเศษ" สันปกสีแดง ๑๑–๒๐
เป็นคำอธิบายข้อธรรมะที่เป็นหลักวิชาและหลักปฏิบัติอย่างสมบูรณ์.

๓ หมวดที่สาม ชุด "ธรรมเทศนา" สันปกสีเขียว ๒๑–๓๐
เป็นเทศนาตามเทศกาลต่างๆ.

๔ หมวดที่สี่ ชุด "ชุมนุมธรรมบรรยาย" สันปกสีน้ำเงิน ๓๑–๔๐
เป็นการบรรยายในรูปปาฐกถาในเรื่องใดเรื่องหนึ่งอย่างละเอียด.

๕ หมวดที่ห้า ชุด "ปกิณกะ" สันปกสีม่วง ๔๑–๕๐
เป็นการอธิบายข้อธรรมะเบ็ดเตล็ดต่างๆ ประกอบความเข้าใจ.

ในแต่ละหมวด แต่ละหมายเลข อาจมีได้หลายเล่ม ซึ่งได้ใช้วิธีใส่อักษร ก ข ค… ต่อกันไปเรื่อยๆ.

............................................................................................

ภาคนำ

ธรรมปาฏิโมกข์

1. ธรรมปาฏิโมกข์ คือ อะไร

ปรารภ เรื่อง ธรรมปาฏิโมกข์

     การพูดกันที่นี่  ในวันเช่นนี้  ผู้ที่ไม่เคยฟังมาก่อน  คงจะยังไม่ทราบเรื่อง จึงขอให้ตั่งใจฟัง ให้

เข้าใจเสียก่อน.   การพูดนี้เราเรียกว่า    ธรรมปาฏิโมกข์;  ปาฏิโมกข์ทางวินัยนั้น  กระทำทุกวัน

 15  ค่ำ,  ส่วนปาฏิโมกข์ทางธรรม ไม่ได้ทำกันเลย, เห็นว่ายังไม่ถูกเรื่อง น่าจะทำกันบ้าง. แม้ว่า

พระพุทธเจ้าจะไม่ได้บัญญัติปาฏิโมกข์ทางธรรมไว้โดยตรง;   แต่เราพิจารณาดูจะเห็นได้ว่า   ได้ทรง

บัญญัติไว้โดยอ้อมอย่างยิ่ง  เช่นในข้อธรรมะตรัสไว้ว่า  "ให้ประชุมกันเนืองนิจ,  ให้ศึกษาสอบสวนทบ

ทวนอะไรกันอยู่เนืองนิจ" นี่แหละคือ ปาฏิโมกข์ทางธรรม

                                  หน้า  2

ทางวินัยเรียกว่า ปาฏิโมกข์ ก็คือ เอาสิขาบท วินัยล้วน ๆมาอ่าน มาทบทวนสอบสวน อยู่เสมอทุก ๆ 1

5 วัน อย่าให้เฝือได้ ส่วนทางธรรมนี้ยังมากกว่านั้นอีก ถ้าไม่ทบทวนไว้แล้วจะเฝือยิ่งกว่านั้นอีก เพราะ

ธรรม  ไม่ใช่ของบัญญัติเฉพาะ  แต่เป็นของที่ปล่อยไปตามความคิดเห็นได้ ยิ่งเฝือได้ง่ายฉะนั้น จึงควร

ต้องทำปาฏิโมกข์ในทางธรรมเสียบ้าง  7  วัน หรือ 15 วัน ครั้งหนึ่งก็ยังดี ด้วยเหตุนี้จึงหาทางมาพบ

กันที่นี่ ทำปาฏิโมกข์ทางธรรมกันอีกชั่วโมงหนึ่ง ต่อจากปาโมกข์ทางวินัย.

     เรื่องทำปาฏิโมกข์ทางธรรมนี้  อาจจะมีวัดไหนทำบ้างก็ไม่ทราบ  ยังไม่เคยได้ยิน  สำหรับ  ที่

นี่ประสงค์จะทำปาฏิโมกข์ทางธรรมกันเสียบ้าง   หรือทำกันเสียเป็นประจำเลย     7   วันครั้งหนึ่ง 

คือเอาหลักธรรมที่สำคัญ  ๆ  มาทบทวน  สอบสวนซักซ้อม ทำซ้ำ ๆ ซ้ำ ๆ  อยู่เสมอ อย่าให้เลื่อนได้ 

อย่าให้เผื่อได้  เช่นเดียวกับที่เราสวดปาฏิโมกข์ทุก   ๆ 15 วันนั้น   ฉะนั้นจังมีการ   มานั่งพูดที่นี่ 

คุยกันที่นี่เย็น  ๆ  ในวันพระ  หรือวันอุโบสถ   ราว  7 วันครั้ง หรือ 8 วันครั้ง  7วันก็ลงปาฏิโมก

ข์ธรรมะเสียสักครั้งหนึ่ง  เพราะธรรมปาฏิโมกข์นั้น  มีมากกว่าปาฏิโมกข์วินัยมีหัวข้อธรรมะอะไร 

ที่ควรจะพูดซักซ้อมกันไว้เรื่อย ๆ ก็จะได้นำมาพูด บางทีก็มีชาวบ้านมาร่วมฟัง

     นี่เรียกว่าความมุ่งหมาย  ที่มานั่งคุยกันที่นี่ เย็น ๆ ถ้ามีแขกพิเศษมาเยี่ยมจะมีความคิดเห็นอะไร 

มาพูดบ้างก็ได้  หรือเราเห็นว่า  ผู้ใดมีความคิดเห็นอะไรบ้าง  จะให้พูดแทน ก็ได้ เพราะมีประโยชน์

เหมือนกัน  จะได้เป็นอีกเรื่องหนึ่งที่พระเณรควรจะได้ฟัง  ความคิดเห็น ที่แปลกออกไปบ้าง ถ้าใครมา

เป็นพิเศษก็จะได้เชิญให้พูด อย่างวันนี้ มีผู้มาเยี่ยมที่นี่ใหม่ ๆ ก็จะเชิญให้พูดบ้าง

                                  หน้า  3

     วันก่อนครูผู้สูงอายุผู้หนึ่ง  มาพักอยู่ที่นี่หลายวัน  พอถึงวันนี้มานั่งด้วยก็เลยให้พูด  ได้ความดี พูด

ตลอดโปรแกรมตามความคิดเห็น นับว่าดีมาก ได้เล่าถึงวิธีการที่รู้จักตัวเองอย่างไร ควบคุมจิตใจตัวเอ

งอย่างไร   ฟังแล้วรู้สึกว่าเขาเป็นคนที่ทำได้ดี  เขาเป็นคนช่างสังเกต  กล่าวถึง     ความอดกลั้น 

อดทน  ตามวิธีของคนโบราณ  ในการสังคมนั้น  ก็ดีมาก      ถ้าหากเราใช้วิธีนั้น  ๆ  กันอยู่ บ้าน

เมืองจะดีกว่านี้    จะมีความสงบเสงี่ยม  มีความอดทนมีความคิดพิจารณามาก คนแต่ก่อน กว่าที่จะพูด 

จะทำอะไร เขารอได้ ทนได้ คอยได้ ไม่คิดตัดสั้น ๆ ว่ามันอย่างนั้น  อย่างนี้ อย่างโน้น เร็วนัก เขา

ต้องดูไปนาน  ๆ พระเณรหนุ่มๆสมัยนี้ ไม่ค่อยทำ หรือทำไม่เป็นอย่างนั้น มักจิตใจวู่วาม พูดกันเองก็ยัง

ไม่ได้ดี   ครูผู้หญิงอายุเจ็ดสิบเศษผู้นั้นยังพูดได้ดีกว่า ในสังคมเราจำเป็นอย่างนี้อยู่บ้าง ควรจะมีผู้ใหญ่

เป็นที่ปรึกษา ที่แนะนำ พิเศษออกไปแนะให้สังเกตเรื่องราวเป็นพิเศษอย่างนั้นบ้าง.

                   ธรรมะที่เรียนรู้ ใช้ประโยชน์ ได้เพียงไร หรือไม่

     ธรรมะต่าง  ๆ ที่พระเณรรู้กันอยู่แล้ว ดูจะไม่เป็นประโยชน์อะไร รู้กันมากเสียเปล่า ทั้งนี้ก็เรา

พะขาดส่วนปลีกย่อย  ขาดวิธีการปลีกย่อยที่สำคัญนั่นเอง  เมื่อไม่รู้จักอดทนพอ  ก็ใช้ธรรมะให้เป็นประ

โยชน์ไม่ได้   ถ้าไม่อดทน  ไม่ใจเย็นพอ  แม่แต่จะเลือกธรรมะมาใช้ก็ทำไม่ถูก ครั้นนำมาใช้แล้ว ยัง

ไม่ทันจะมีผลก็เปลี่ยนเสียแล้ว     เปลี่ยนเลิกไปเป็นอย่างอื่นเสียแล้ว    เรียกว่าคนสมัยนี้ไม่มีความ

อดทน  รอไม่ได้ คอยไม่ได้ จิตใจวู่วาม จึงเป็นเหตุให้ธรรมะของพระพุทธเจ้าเข้าไม่ถึง หรือเข้ายาก 

ไม่เหมือคนสมัยโบราณโน้น ซึ่งเยือกเย็นกว่า

     เรื่องนี้คงจะเป็นปัญหาเถียงกันบ้าง บางคนก็ว่ามัว "เย็น" อยู่ไม่ได้ โดยอ้างเหตุผลบางประการ

 หรือเขาไม่นิยมหลักเกณฑ์ที่ว่าเยือกเย็นนี้ ไม่นิยมการอดทนไม่นิยมการให้อภัย

                                  หน้า  4

ไม่นิยมว่า     แพ้เป็นพระชนะเป็นมาร    หลักเกณฑ์อย่างนี้เขาไม่นิยมกัน     ธรรมะทำหน้าที่ของ

ธรรมะ   ไม่ได้   อยู่มาก   เพราะเหตุนี้ผู้ที่จะทำการใหญ่  เขาก็ไม่ค่อยจะเอา  ไม่ยอมใช้วิธีของ

ธรรมะเสียแล้ว    เราควรมาพิจารณากันบ้าง   ว่าจะจริงไหม   ที่ว่าธรรมะใช้ไม่ได้เสียแล้วสมัยนี้ 

นี่ก็เป็นการทบทวน สังคายนาเกี่ยวกับธรรมะให้ชัดเจนดีอยู่

     มีปัญหาน่าคิดที่ว่า  หลักธรรมแท้  ๆ  ก็ยังเข้าใจกันได้ ไม่สมบูรณ์ เพราะมันหลายซับหลายซ้อน

 หลายชั้นหลายเชิง  แล้วเพิ่มมากขึ้น  เพราะว่าคนชั้นหลังไปทำให้มันมากขึ้น ทำให้มันมากวิธีการ 

มากความหมาย  หรือว่ามากหลักเกณฑ์  ยิ่งขึ้นอย่างที่เห็นได้ง่าย  ๆ เช่น เรื่องโลกิยะกับโลกุตตระนี้ 

พระพุทธเจ้าไม่เคยแบ่งคำสอนของพระองค์เป็นโลกิยะพวกหนึ่ง    เป็นโลกุตตระพวกหนึ่ง    ไปค้นดู

เถอะที่เป็นพระพุทธภาษิต    จะไม่มีคำสอนแยกชั้นกัน   มีแต่หลักธรรมกันอย่างเดียวเท่านั้นที่เป็นหลัก

พุทธศาสนา   แล้วใครปฏิบัติได้เท่าไรก็ปฏิบัติเท่านั้น   ตามความสามารถ  ให้สุดความสามารถ  ไม่

มีโลกิยะไม่มีโลกุตตระ   คนชั้นหลังไปแบ่งเข้าเอง  เดี๋ยวนี้ยิ่งตัดขาดออกจากกันเลย  ธรรมะจะเป็น

โลกิยะโลกุตตระได้อย่างไร   เพราะปรากฏว่า  พระอริยเจ้า  พระโสดาบัน  พระสกิทาคามีนั้น  ๆ 

เป็นฆราวาสครองเรือน มีลูกมีหลานเยอะแยะก็มี

ตัวอย่างคนที่รู้จักกันดี เช่น อนาถปิณฑิกะ นางวิสาขา ก็อยู่กะลูกกะหลานอยู่อย่างชาวบ้าน อยู่อย่างสังคม

จัดที่สุด อย่างนางวิสาขานี้ได้ยินว่า ไม่เว้นสังคมไหน ถ้ามีงานอันมีเกียรติที่ไหนเขาจะต้องมาเชิญตัวไป

เป็นที่ปรับทุกข์  ปรับร้อน  เป็นที่ยิบยืม เป็นที่อะไรทุกอย่างสารพัด แล้วแกก็เป็นฆราวาส แล้วจะเลือก

การเป็นอยู่อย่างนั้นว่าโลกิยะอย่างไรได้  พวกฆราวาสเป็นโสดาบันมากกว่าที่เป็นพระเสียอีก  จะเอา

โลกิยะไปให้ฆราวาสล้วน ๆ เอาโลกุตตระไปให้พระล้วน ๆนั้น ทำไม่ได้ มันผิดไปหมด

                                  หน้า 5

เพราะว่า  พระที่ไม่มีประสีประสาต่อโลกุตตระ  แล้วกลับเป็นโลกิยะ  ยิ่งกว่าฆราวาสเสียก็มี เพราะ

ฉะนั้น   พระพุทธเจ้าท่านไม่ตัดแยกเป็นโลกิยะโลกุตตระท่านว่า   หลักธรรมมีอยู่อย่างนี้  ก็ปฏิบัติไปก็

แล้วกัน เช่น มรรคมีองค์แปดนี้ ใครปฏิบัติได้เท่าไร ก็ได้ผลเท่านั้น.

                       ฆราวาสควรสนใจ โลกุตตรธรรมด้วย

     ปัจจุบันนี้คนเข้าข้างตัว   ไม่อยากปฏิบัติธรรม   คนก็เร่หาไปทางที่ต่ำ   ๆ  ไว้เรื่อย  ต่ำไว้

เรื่อย   ต่ำไว้เรื่อย จะไปสนใจเรื่องที่เป็นคิหิปฏิบัตินั้น สูตรบางสูตรเรื่องคิหิปฏิบัติกล่าวถึงเรื่องคนทำ

มาหากินควรต้องมีธรรมะอย่างไร บอกไว้ ๆ แล้วก็ไปยกมาว่า นี้เป็นพุทธศาสนาโลกิยะ อย่างนี้ก็ไม่ถูก

 พระพุทธเจ้าท่านไม่ได้รวมสิ่งเหล่านี้ในฐานะเป็นตัวพุทธศาสนา  เว้นแต่ว่าเมื่อมีใครถามท่านบ้าง ถึง

เรื่องทำมาหากิน  เรื่องหลักเกณฑ์ของชาวบ้าน  ท่านก็พูดไปได้เหมือนกัน ตามความนิยมตามความรู้สึก

ของท่าน แต่แล้วในที่สุดจงดูให้ดีเถอะ ท่านไม่ได้สอนให้ยิ่งโลภมากยิ่งยึดมั่นถือมั่นมากเลย

     คำสอนในสิงคาโลวาทสูตร  หรือสูตรอื่น  ๆ ที่เกี่ยวกับคฤหัสถ์ทั้งหลายนั้นไม่มีแง่ไหนที่สอนให้คน

โลภมาก หรือเป็นฆราวาทต้องยิ่งโลภ ยิ่งมีกิเลสมาก ยิ่งถือมั่นมาก กำหนัดมาก อย่างนี้ไม่มี มีแต่เรื่อง

สอนให้บรรเทาทั้งนั้น   แล้วมีอยู่ว่าการทำมาหากินนั้น  อาชีพชนิดไหนก็ตาม  การสังคมชนิดไหนก็ตาม 

ต้องประกอบด้วยธรรมะที่เป็นความอดกลั้น    อดทน    ให้อภัย    ไม่ยึดมั่นถือมั่น   ทั้งนั้นจึงจะไม่

ขัดกับหลักที่วางไว้เดิม   ที่พูดว่า  โลกิยะตรงกันข้ามจากโลกุตตระนี้ผิด  ผิดอย่างน่าใจหายเลย  จะ

เป็นข้างหนึ่งส่งเสริมกิเลส  ข้างหนึ่งบรรเทากิเลสนี้มันไม่ถูกได้  มันต้องบรรเทากิเลสทั้งนั้น  ถ้าถูก

ต้องแล้ว ต้องบรรเทากิเลสได้และต้องเป็นเรื่องควบคุม หรือบรรเทาความยึดมั่นถือมั่น.

                                  หน้า 6

     พวกอื่นเขาสอนให้ ฆราวาสมีพื้นฐานที่ไม่บรรเทากิเลส ไม่บรรเทาความยึดมั่นถือมั่นอยู่แล้ว เรา

ก็ไม่จำเป็นจะต้องไปสอนให้บรรเทาอย่างนั้นอีกหรือไปส่งเสริมเข้า  แต่ก็มีหน้าที่  ที่จะสอนให้ฆราวาส

ที่ต้องทำหน้าที่ของฆราวาสนั้นแหละ   ให้มีความทุกข์น้อย   หรือความทุกข์ครอบงำไม่ได้  ฆราวาสทำ

หน้าที่ทำมาหากินตามแบบของฆราวาสเต็มที่อยู่ส่วนหนึ่งแล้ว           ก็ต้องประกอบด้วยธรรมะชนิด 

ที่อย่าให้การงานนั้นเป็นทุกข์ขึ้นมา          เพราะฉะนั้น            คำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

เกี่ยวกับโลกิยธรรม   ที่เรียกกันเดียวนี้ว่าโลกียธรรม   มัน   ก็ไม่ผิดไปจากเรื่อง   โลกุตตรธรรม 

เป็นแนวเดิม     เป็นหลักธรรมเดิม    แต่ว่าลดระดับลงมา    ให้พวกฆราวาสปฏิบัติได้โดยสะดวก

 พร้อมกันไปกับการทำงาน  นี่เราก็เลยแนะให้ใช้การปฏิบัติธรรมในการงาน  หรือให้การงานเป็นการ

ปฏิบัติธรรมไปเสียเลย มันจะได้ไม่ต้องลำบาก

     มองดูอีกทางหนึ่งซึ่งน่านึกเหมือนกันว่า            โลกุตตรธรรมนั้นยิ่งจำเป็นสำหรับฆราวาส  

เพราะว่าโลกิยธรรมยังทำให้ร้อน        โลกุตตรธรรมนั้นทำให้เย็นที่นี้ฆราวาสนั้นร้อนเหลือที่จะร้อน

อยู่แล้วย่อมต้องการโลกุตตรธรรมมากว่าพวกบรรพชิตที่อยู่ป่า   ตามวัดตามวา    พวกบรรพชิตไม่มาก

เหมือนพวกฆราวาสเขาไม่ต้องรีบด่วนในเรื่องเย็น  เรื่องโลกุตตรธรรม  มากเหมือนพวกฆราวาสด้วย

ซ้ำไปเปรียบเหมือนว่าคน  ๆ  หนึ่งมีไฟอยู่ที่ตัว  แล้วอีกคนหนึ่งไฟไม่ได้ไหม้อยู่ที่ตัวนี้  ใครต้องการน้ำ

ดับไฟก่อนกว่าใคร       มันก็ต้องคนที่กำลังร้อนเป็นไฟอยู่นั่นแหละฉะนั้น      ฆราวาสจึงต้องสนใจ

เรื่องโลกุตตรธรรม เรื่องอย่างนี้จะมีปรากฏชัดในพระบาลีในพระไตรปิฎก ซึ่งเล่าไว้ว่า

                 สุญญตา เป็นโลกุตตรธรรม ที่เป็นประโยชน์แก่ฆราวาส

     ฆราวาสพวกหนึ่งมาเฝ้าพระพุทธเจ้า  มาทูลขอหลักการปฏิบัติธรรมไปปฏิบัติว่า  ของพระองค์จง

แสดงธรรมะที่เป็นประโยชน์เกื้อกูลแก่พวกฆราวาสโดยตรง

                                  หน้า 7

แล้วพวกเขาทูลเล่าเรื่องว่า     ฆราวาสอยู่ด้วยบุตรภรรยา    ขอให้แสดงธรรมเป็นประโยชน์แก่

ฆราวาสตลอดกาลนี้             พระพุทธเจ้าทรงยกเรื่องสุญญตาขึ้นมาเลยแล้วก็ทรงย้ำด้วยว่าเป็น 

โลกุตฺตรา   ตถาคตภาสิตา      ถ้าเช่นนั้น  ท่านต้องสนใจเรื่อง  สุญญตาซึ่งเป็นโลกุตตรธรรม  ที่

ตถาคตกล่าว    นี้มีคำกำกับอยู่ในตัวว่า   ตถาคตกล่าวแต่เรื่องโลกุตตรธรรม   หรือสุญญตา   ตรง

กันข้ามนั้นไม่กล่าวเห็นชัดอยู่อย่างนั้น

     ทีนี้พวกฆราวาสพวกนี้  ผู้เป็นหัวหน้าบอกว่า  สูงนัก สูงเกินไปไม่สามารถปฏิบัติได้พระพุทธเจ้าก็

ตรัสว่า  ถ้าอย่างนั้นก็เอาธรรมะ  4  ประการ  คือ ความศรัทธาไม่หวั่นไหวในพระพุทธหนึ่ง ในพระ

ธรรมหนึ่ง   ในพระสงฆ์หนึ่ง  อริยกันตศีลหนึ่ง  4  อย่างนี้เหมาะสำหรับฆราวาส  ฆราวาสเหล่านั้น

ก็ทูลขึ้นว่า 4 อย่างนี้ปฏิบัติอยู่แล้ว ปฏิบัติอยู่อย่างเต็มที่แล้ว

     สูตรนั้นจบลงเสีย  โดยไม่ต้องบอกต่อไปว่าจะเป็นอย่างไรต่อไป พอแสดงความพอใจในพระพุทธ

เจ้าแล้วก็จบเรื่องเสีย     ก็เลยเกิดเป็นปัญหาที่เถียงกันขึ้นในหมู่นักคิด    ว่ามันเป็นอย่างไรกันแน่  

สุญญตา    โลกุตตรา   นี่เหมาะสำหรับฆราวาสหรือไม่   ควรแก่ฆราวาสหรือไม่   คนพวกหนึ่งเห็น

ว่าไม่สมควรถือว่าตรงกันข้ามกันเลยมันใช้กันไม่ได้เลย                  เรื่องโลลกุตตรสุญญตานี้ 

ใช้กับฆราวาสไม่ได้   แต่พวกเราเยอะแยะ   ยังมองเห็นว่า   ต้องใช้ได้ตามเดิม   ตามที่พระพุทธ

เจ้าท่านตรัส โดยพิจารณาว่าเมื่อมีฆราวาสมาทูลถาม ให้แสดงธรรมที่มีประโยชน์แก่ฆราวาส ทำไมพระ

องค์จึงไปยกเอาเรื่องสุญญตาโลกุตตราขึ้นมาเช่นนี้  เราจะหาว่าพระพุทธเจ้าเป็นผู้สะเพร่า  เป็นผู้งม

งายไม่รู้ประสีประสาอะไร  พูดโพล่งๆ  อย่างนั้นแหละหรือ  อย่างนี้ก็ไม่ถูก  มันต้องเป็นหลักและเป็น

ความประสงค์ของพระพุทธเจ้าที่จะให้ฆราวาสรู้เรื่องสุญญตาโลกุตตรานี้

                                  หน้า 8

     การที่ฆราวาสพวกหนึ่งเขาว่าสูงนัก    ไม่แสดงความสนใจหรือซักถามอะไรเลยเพื่อให้ทำได้นั้น 

เขามิได้ซักถาม    พระพุทธเจ้าก็ง่ายที่จะบอกอันอื่นให้เลย    นี้เป็นเพราะเหตุไร    ลองสังเกตดู 

ธรรมะ  4  ประการนี้เป็นหลักสำคัญ  มีมากในสังยุตตนิกาย  เลื่อมใสไม่หวั่นไหวในพระสงฆ์ แล้วก็มี

อริยกันตศีลคือมีศีลบริสุทธิ์    เสนอ    ธรรม    4   ประการนี้   ขึ้นมาเป็นอันดับรองจากสุญญตา 

เราต้องพิจารณาว่า  4 อย่างนี้ เป็นโลกิยธรรมไหม ตรงกันข้ามกับสุญญตาไหม หรือเป็นเพียงยกระดับ

ลงมา    ในสังยุตตนิกายนั้นเองก็พูดถึงธรรมะ   4   อย่างนี้อยู่มาก   แล้วให้ชื่อว่าโสตาปัตติยังคะ 

โสตาปัตติยังคะ ก็คือธรรม 4 ประการที่ตรัสนั้น

     โสตาปัตติยังคะ   แปลว่า   องค์แห่งความเป็นพระโสดาบัน   คือองค์แห่งการบรรลุความเป็น

โสดาบัน    มี    4    อย่าง   นี้หมายความว่าครบองค์แห่งการเป็นโสดาบัน   โสตา   แปลว่า 

โสดา     ปัตติ     แปลว่า     การถึง     อังคะ     ว่า     องค์    องค์แห่งการถึงพระ

โสดาบัน   ผู้ใดมีครบ   4   ก็คือถึงความเป็นพระโสดาบัน  ถ้าอย่างนี้ละก็ไม่ใช่โลกิยะ  เพราะว่า 

พระโสดาบันไม่ใช่โลกิยะ    นี้หมายความว่าพระพุทธเจ้ายังได้มอบโลกุตตรธรรม    ที่ลดระดับลงมา

หน่อยให้ไปอีก

     ทีนี้     ถ้าพวกนั้นปฏิบัติอยู่แล้ว     ก็หมายความว่าพวกนั้นเป็นพระโสดาบันแล้วโดยไม่รู้สึกตัว 

พวกที่มาเฝ้าถามนั้น  ตนอาจเป็นพระโสดาบันอยู่แล้วโดยไม่รู้สึกตัว  ก็เป็นไปได้  เพราะเรื่องนี้ก็เป็น

เรื่องธรรมดา  ผู้บรรลุมรรคผลชั้นไหนเจ้าตัวไม่รู้ก็ได้  บรรลุมรรคผลชื่ออะไร ชั้นไหนไม่รู้ รู้แต่เพียง

ว่าเดี๋ยวนี้เรามีความสุขอย่างไร  มีความทุกข์เท่าไร  มากน้อยเพียงไรอย่างนี้ก็รู้  แต่ที่จะรู้ว่าระดับนี้

ลักษณะนี้  เขาเรียกชื่อว่า  โสดา  หรือ  สกิทาคานี้ไม่รู้  เพราะเขาไม่สอนไม่เรียนกันในทำนองนี้ 

ฉะนั้น พวกธัมมทินนะอุบาสกคณะนั้น เป็นพระโสดาบันมาก่อนแล้วเต็มที่เลยก็ได้

                                  หน้า  9

     สำหรับการเป็นพระโสดาบันนั้นยังละกิเลสไม่ได้อีกมาก        ยิ่งเป็นฆราวาสก็ยังมีความทุกข์ 

ความร้อน  เช่นว่า  ลูกหลานตายก็ยังร้องไห้  นี้ก็เป็นปกติของโสดาบัน เพราะฉะนั้น เขาจึงต้องการ

ธรรมะที่จะดับความร้อนอยู่มาก จึงไปเฝ้า ฉะนั้น จึงสรุปการที่ธัมมทินนนะบอกว่าข้อธรรมนั้นสูงนัก แล้ว

พระพุทธเจ้าตรัส   4   อย่างนี้ให้   เช่นนี้ไม่ได้หมายความว่าพระพุทธเจ้าท่านเพิกถอนเรื่องสุญญตา

แก่ฆราวาส    ไม่ได้เพิกถอนโลกุตตรธรรมแก่ฆราวาส    เพียงแต่ลดระดับลงมาเท่านั้นแล้วต่อมาก็มี

พวกที่เข้าผิดถือเอาว่า  4  อย่างนี้เป็นโลกิยะธรรมไปเลย แล้วยังถือผิดเลยเตลิดต่อไปอีกว่า มันเป็น

เรื่องส่งเสริมให้ไปยึดมั่นถือมั่น  พระพุทธ  พระธรรม พระสงฆ์ ไปเลย เลยอธิบายไปในทำนองเตลิด

เปิดเปิง ไม่เป็นธรรมไปในที่สุด

                  อย่าเข้าใจว่า พระพุทธเจ้า ทรงสอน ให้ยึดมั่นถือมั่น

     ใครมีศรัทธาไม่หวั่นไหว  ในพระพุทธ  พระธรรม พระสงฆ์ นี้ ไม่ใช่ยึดมั่นด้วยอุปาทาน ถ้าสอน

ให้เลิกยึดมั่นด้วยอุปาทานแล้ว   มันต้องอีกอย่างหนึ่ง   อุปาทานต้องมาจากอวิชา   การที่จะมีศรัทธา

ขนาดไม่หวั่นไหวในพระพุทธ  พระธรรม  พระสงฆ์  นั้น  ต้องมีปัญญา  ไม่ใช่ยึดมั่นด้วยอวิชา ที่ว่าคน

เราจะยึดมั่นพระพุทธ  พระธรรม พระสงฆ์ ด้วยอวิชานั้นมันมีได้เหมือนกันคือคนที่แรก ๆ พบอะไร ได้ยิน

ข่าวเล่าลือแตกตื่นอะไร    นี้ยึดมั่นทำนองอวิชาอุปาทานอย่างนี้ก็ได้เหมือนกัน    แต่อย่างนั้นไม่เรียก

ว่าอเวจจัปปสัทธาในที่นี้  อเวจจัปปสัทธา  ในที่นี้ต้องมีปัญหา  จึงจะไม่คลอนแคลน  มาตั้งแต่รากฐาน

 ศรัทธานั้นจะไม่คลอนแคลนมาตั้งแต่รากฐาน

     คำว่า   อเวจจัปปสัทธา   ในพระพุทธ   พระธรรม   พระสงฆ์นี้   ไม่ใช่มีความยึดมั่นถือมั่น 

ด้วยอุปาทานในพระพุทธ  พระธรรม  พระสงฆ์  แต่ว่ามีความรู้ความเข้าใจ   พอยึดถือเอาเป็นสรณะ

ด้วยปัญญา

                                 หน้า  10

ทีนี้คนที่เขาอยากจะยึดมั่นถือมั่นเขาก็มีช่องพูดตอนนี้แหละ  ว่าแม้แต่เราจะถือพระพุทธ  พระธรรม พระ

สงฆ์   เราต้องมีความยึดมั่นถือมั่น  นี้มันเกิดเป็นปัญหาทางภาษาขึ้นมาทันที  "ยึดมั่น  ถือมั่น"  ภาษา

ไทย  อาจจะใช้ได้แก่พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ แต่ในภาษาบาลีใช้ไม่ได้ จะเอาคำว่าอุปาทานนี้ไป

ใช้แก่  พระพุทธ  พระธรรม  พระสงฆ์  นี้เป็นไปไม่ได้ ต้องใช้ตำอย่างอื่น เช่นถึงไตรสรณาคมน์ ถึง

สรณะนี้ ซึ่งไม่ใช่ประกอบไปด้วยอุปาทานทำนองนั้น

     อย่าลืมว่า     อุปาทาน    ยึดมั่นถือมั่นในภาษาบาลี    ต้องมาจากอวิชาเสมอไปส่วนที่จะถึง

 พระพุทธ  พระธรรม พระสงฆ์ ให้ถูกต้องนี้มาจาก "วิชชา" ตรงกันข้ามกับอวิชา ฉะนั้น จึงไม่ใช่อุปา

ทาน  ดังนั้น  อเวจจัปปสัทธา  ใน  พระพุทธ  พระธรรม พระสงฆ์ นี้ไม่ใช่อุปาทาน เหมือนที่คนไทย

เราพูดกันแล้วฟังเข้าใจผิด   เพราะคำพูดว่า   "ยึดมั่นถือมั่น"   ในภาษาไทยนี้มันใช้ได้ทั้งสองอย่าง

ใช้ได้ทั้งในทางวิชชา ใช้ได้ในทางอวิชชา

     ต้องไปทำความเข้าใจให้ถูกกันเสียใหม่   ในเรื่องเกี่ยวกับ  ภาษาพูด  ภาษาคน  ภาษาธรรม 

อะไรนี้  ถ้ายึดมั่นถือมั่นต้องเป็นอวิชชา  จึงจะถูกต้องตามความหมายเดิม ทีนี้ ไทยเรามันใช้คำกำกวม 

ถึงหรือ    ถือนี้   ใช้คำว่าถึงหรือถืออย่างนี้ละก็   มันก็มีความหมายได้ทั้งนั้น    ถึง   และ   ถือ

ผิดด้วยอุปาทาน  หรือว่าถึง  และถือ  ด้วยปัญญาฉะนั้น  ขอให้ทุก  ๆคนจำไว้ให้ดีว่า  คำพูดคำเดียว

มีสองความหมายได้อย่างนี้แหละ  และเป็นตัวเหตุตัวการของความยุ่งยากของปัญหาต่าง  ๆ ที่ทำให้ถก

เถียงกัน  ตกลงกันไม่ได้ทะเลาะวิวาทกันเพราะเหตุนี้มาแล้ว  ตั้งแต่พุทธกาลจนกระทั่งบัดนี้ จนกระทั่ง

เวลานี้ซึ่งจะรุนแรงยิ่งขึ้นเพราะเรานิยมยึดมั่นด้วยคำพูดอะไรกันมากขึ้น  ผูกมัดกันด้วยคำพูด  อายัติกัน

ด้วยคำพูดนี้มากขึ้น เรื่องนี้ต้องระวังให้ดี ไม่จำเป็นจะต้องเถียงกัน ควรจะทำความเข้าใจกันได้

                                 หน้า  11

     อย่าได้ไปเข้าใจ   พระพุทธเจ้าให้ฆราวาสยึดมั่นถือมั่น   แม้ในกรณีใดเลย   ยังคงสอนให้ทำ

ลาย  หรือบรรเทา  ความยึดมั่นถือมั่นอยู่นั่นเอง ชั้นรอง รอง ๆ ลงมา เช่น ศรัทธาในพระพุทธ พระ

ธรรม    พระสงฆ์    นี้ก็   ถอนความยึดมั่นในตัวตน   อริยกันตศีลนี้ก็   ถอนความยึดมั่นถือมั่นใน

ตัวตน และความเห็นแก่ตน

     เรื่องที่นำมาเป็นตัวอย่างนี้ก็แปลว่า  ฆราวาสพวกนั้น  ได้ธรรมะที่เป็นสุญญตา หรือโลกุตตราใน

อันดับต้นไปเท่านั้นเอง    ถ้าเขาไม่เป็นพระโสดาบันมาก่อน    เขาก็ได้ข้อปฏิบัติเพื่อเป็นโสดาบันนั่น

เอง       หรือถ้าเขาเป็นพระโสดาบันอยู่แล้วโดยไม่รู้สึกตัว       ก็หมายความว่าเขาก็มีธรรมะที่

เป็นสุญญตาโลกุตตราในระดับหนึ่งอยูั่แล้วโดยไม่รู้ตัว แล้วข้อความในพระสูตรก็มีเพียงเขากลับไปเฉย ๆ

 ก็แปลว่าจะต้องไปประพฤติข้อนั้นแหละต่อไปอีก  ยิ่งขึ้นไปอีก หรือรักษาไว้ในลักษณะที่เป็นพระโสดาบัน 

ซี่งเป็นโดยหลักทั่วไปอยู่แล้ว  โดยหลักทั่วไป เราก็รู้กันอยู่แล้วว่าพระโสดาบันนั้นไม่ถอยหลังกลับ คำว่า 

โสตะ,โสตา+อาปันนะ    แปลว่า    ถึงแล้วซึ่งกระแสหรือเกลียว    คือถอยกลับไม่ได้    มีแต่จะไปตาม

เกลียวตามกระแสนั้น ก็เป็นอันว่าปลอดภัยสำหรับผู้นั้น

     ถ้าจะอาศัยเรื่องนี้  แล้วสันนิษฐานว่าพระพุทธเจ้าเพิกถอนหลักเกณฑ์เรื่องสุญญตา ไม่สอนแก่ฆรา

วาส  อย่างนี้คนนั้นก็บ้าเอง  จะต้องเข้าใจไว้เสมอว่า หลักของพระพุทธเจ้าเปลี่ยนไม่ได้ ในข้อสำคัญ

ที่สุดคือไม่ยึดมั่นถือมั่น   ทุกคนต้องไม่ยึดมั่นถือมั่นให้มากเท่าที่จะทำได้   ตามสัดตามส่วนของตน   ข้อ

นี้ไม่ต้องกลัวบางทีจะพบว่า  ความยึดมั่นถือมั่นมันเกิดมากเกินต้องการอยู่เรื่อยไป  ฉะนั้น  เราไม่ต้อง

กลัวว่าเราจะไม่ยึดมั่นถือมั่น มันยึดมั่นถือมั่นจนให้เป็นทุกข์อยู่เสมอไป ฉะนั้นเราก็บรรเทาเสียเท่าที่เรา

จะบรรเทาได้ ก็เท่านั้นเอง

     เรื่องศีลก็บรรเทาความยึดมั่นถือมั่น       เรื่องสมาธิก็บรรเทาความยึดมั่นถือมั่น      เรื่อง 

  ปัญญาก็บรรเทาความยึดมั่นถือมั่น มรรค ผล นิพพาน ก็คือ ผลของการที่ตัดความยึดมั่นได้ตัดสัดตามส่วน

                                  หน้า 12

ทีนี้แม้แต่ที่สุด  เราจะเริ่มนับถือ  พระพุทธ  พระธรรม พระสงฆ์ ก็ต้องเพื่อบรรเทาความยึดมั่นถือมั่นที่

เห็นแก่ตัวการที่เราไปเห็น    "เห็นแก่"   พระพุทธ   พระธรรม  พระสงฆ์  นี้ไม่ใช่ไปยึดมั่นถือมั่น

 ด้วยอวิชชาอุปาทาน  แต่ไปยึดมั่นเพื่อจะเอามาเป็นหลักเกณฑ์  สำหรับบรรเทาความยึดมั่นถือในตัวกู-

ของกู  ให้เบาบางไป  นี้คือเราเอาพระพุทธ  พระธรรม พระสงฆ์ มาเป็นเครื่องมือทำลายตัวกู-ของ

กูในตัวเรา ต้องเป็นหลักอย่างนี้เสมอกันทั้งฆราวาสทั้งบรรพชิต

                     เรื่องการปฏิบัติธรรม ไม่มีพระ ไม่มีฆราวาส

     นี่เราเห็นได้อยู่แล้วว่าพระภิกษุ  พระสงฆ์นี่ บางรูปมีตัวกู-ของกู จัดกว่าพวกฆราวาสบางคนบาง

หมู่ตั้งไหน  ๆ  ฆราวาสบางคนบางหมู่ บางเหล่า ตัวกู-ของกูน้อยกว่าพระเณรในวัดตั้งไหน ๆ คำพูดนี้

ขยายความออกไปได้ถึงนอกวง  นอกวงของพุทธของไทย  ไปถึงพวกจีน  พวกฝรั่ง พวกแขก อะไรได้

ทั้งนั้น ที่โดยเหตุอะไรก็ตาม โดยการศึกษาชนิดไหนของเขาก็ตาม แม้เหล่านั้น คนต่างชาติ ต่างศาสนา

เหล่านั้นบางคน    มีความยึดมั่นถือมั่นในตัวกู-ของกู    น้อยกว่าคนไทยส่วนมากเสียอีกคนไทยที่กำลัง

เปลี่ยนหลักการ   กำลังทะเยอทะยานไปตามวัตถุนิยมอย่างโลก   ๆ  ซึ่งจะมีความยึดมั่นถือมั่นมากขึ้น

 ส่วนพวกชาวต่างประเทศที่ไม่ถือศาสนาพุทธ  เขาถือศาสนาอื่นนั้น  บางคนกลับจะอยู่ในสภาพที่มีความ

ยึดมั่นถือมั่นน้อยกว่า แต่ว่ามันต้องมีจำนวนน้อยคนเป็นธรรมดา ที่ว่านี้ไม่ใช่ทั้งหมด

     เดี๋ยวนี้เกือบจะเฉลี่ยกันไปหมดแล้วทั้งโลกนี้      โดยอาศัยหลักที่ว่าเห็นแก่ตัวหรือไม่เห็นแก่ตัว 

ใครไม่เห็นแก่ตัวมากเท่าไรก็เป็นพุทธบริษัทโดยไม่รู้ตัวมากเท่านั้น         เขาจะถือศาสนาอะไรอยู่ 

หรือว่าประกาศตัวเป็นชาติไหนภาษาไหนก็ตาม

                                 หน้า  13

ถ้าเขาถือหลักไม่เห็นแก่ตัวได้มากเท่าไร       เขา       เป็นพุทธบริษัทโดยไม่รู้สึกตัวมากเท่านั้น

ฉะนั้น เราจึงไปพบคนที่ยึดมั่นถือมั่นน้อยในพวกอื่น ที่ถือศาสนาอื่นก็ได้ นี่พูดอย่างเป็นธรรมดาที่สุด ซึ่ง "

พวกนั้น"  เขาไม่ยอม  เขายังพูดว่ามีแต่พุทธ หรือว่ามีแต่คนไทย หรือมีแต่อะไรกัน แล้วก็มีแต่พระภิกษุ

นี้เท่านั้น ฆราวาสมีไม่ได้อย่างนี้ไม่จริง

     ธรรมะไม่มีพระ    ไม่มีฆราวาส   ใครปฏิบัติเข้าก็ต้องเป็นไปตามกฎของธรรมะนั้น   ธรรมะ

ไม่มีพระไม่มีฆราวาส    เพราะเหตุนี้ธรรมะจึงไปมีได้แม้ในฆราวาสและสูงกว่าที่อยู่ในพระเณรบางคน 

หรือพูดว่าพระเณรส่วนมากจะสูงกว่าฆราวาสก็ตามใจ แต่ว่าธรรมะในฆราวาสบางคนนั้นมีมากกว่า และ

มีสูงกว่าพระเณรบางคนก็ได้นี่คือคำอธิบายที่เรียกว่าธรรมะนั้นไม่เป็นฆราวาส      ไม่เป็นบรรพชิตได้  

ธรรมะเป็นกฎของธรรมชาติ     ใครมี    คนนั้นก็เป็นพระ    เพราะฉะนั้น    เป็นพระอยู่ในเพศ

ฆราวาสที่บ้านที่เรือนก็มีเยอะแยะไปหมด  แล้วมาบวชอยู่ในวัดในวา  ในป่า  ในดงไม่เป็นพระหรือ

เป็นพระน้อยก็มี มีมากหรือไม่เป็นเลยก็มี นั้นมันเป็นเรื่องแบบฟอร์มข้างนอกเท่านั้น

     จงเข้าใจให้ดีว่า    ธรรมะนี้ไม่มีฆราวาส   ไม่มีบรรพชิต   และไม่อาจแบ่งแยกเป็นโลกิยะ 

โลกุตตระ      สำหรับพุทธศาสนาไม่มีแบ่งแยก      ทีหลังมาเกิดมีการแบ่งแยก      ก็โดยอาศัย

หลักที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสไว้บางอย่าง   เช่นว่า  "ถ้ายังเป็นไปเพื่อเกิดอีกละก็ไม่ไหว  นี้ยังเป็นโลก 

ถ้าเป็นไปเพื่อไม่เกิดอีกนี้เป็นโลกุตตระ              เลยได้หลักอันนี้มาสำหรับแบ่งแยกเป็นโลกิยะ 

โลกุตตระ    ถ้ายังอยากเกิดอีก   ก็ทำไปด้วยความเกิดอีก   อยากมีอีก   เป็นโลกิยะ   ถ้าเพียง

เท่านี้ไม่เป็นไร  ยังพอใช้ได้  แต่ถ้าไปเพิ่มเติมเข้าว่า  ที่อยากเกิดอีกนั้นต้องมีโลภมาก  มีอะไรมาก

 มีความยึดมั่นถือมั่นมากแล้ว ไม่ได้ ผิดเลย ผิดหมดเลยแม้แต่อยากเกิดอีก

                                 หน้า  14

ก็ต้องเป็นไปในทางที่ดีขึ้น  มีธรรมะสูงมีจิตใจสูง  มีความทุกข์น้อย  มีความยึดมั่นถือมั่นน้อยอยู่ตามเดิม 

ไม่ใช่กลับไปตรงกันข้าม นั่นมันจะไปลงนรกเลย

     ขอให้เข้าใจข้อเท็จจริงเกี่ยวกับสิ่งเหล่านี้ไว้ให้ดีๆ   อย่าไปหลงตามความคิดเห็นของคนบางคน 

ว่าโดยเหตุที่อุบาสกคณะนั้น  ที่ทูลว่าสุญญตาสูงนัก พระพุทธเจ้าจึงลดลงมาเหลือเพียงโสดาปัตติยังคะ 4 

แล้วจะเข้าใจว่าพระพุทธเจ้าเลิกสุญญตา    เลิกโลกุตตระ  สำหรับฆราวาสไปเลย  นี้ไม่ถูกหลักพระ

พุทธศาสนามีเพียงอย่างเดียวคือว่า           ไม่ยึดมั่นถือมั่นสิ่งใดว่าเป็นตัวของตัวตนของตนเท่านั้น

 ที่นี้ฆราวาสก็ยึดมั่นถือมั่นอยู่แล้ว  ฉะนั้น  ก็บรรเทาลงไปตามส่วนเท่าที่จะบรรเทาได้เป็นพระเป็นเณร

ก็บรรเทาให้มากกว่านั้นอีก จึงจะสมกับที่เป็นพระเป็นเณร

                     การบรรลุมรรคผล ก็คือ ความยึดมั่นถือไม่ได้

การบรรลุมรรคผล    เป็นพระโสดาบัน   พระสกิทาคามี   นี้   หมายความว่าจิตเข้าระดับ   เข้า

ระดับที่ยึดมั่นถือมั่นได้ถูกละไป  ถึงสัดส่วนที่ว่าจะกลับเพิ่มอีกไม่ได้  มีแต่จะหายหมดไป หมดไป หมดไป 

ฉะนั้น  หมดไปบางส่วนแค่นั้น ๆ ก็เรียกว่าพระโสดาบัน หรือหมดถึงขนาดนั้นก็เรียกว่าเป็นพระสกิทาคา

มีอนาคามีหมดเลยก็คือเป็นพระอรหันต์   หมดความยึดมั่นถือมั่น  เพราะเหตุนี้เขาจึงได้มีหลักว่า  พระ

โสดาบันละสักกายทิฏฐิ   วิจิกิจฉา   สีลัพพตปรามาส   ทิฏฐินั้นแหละคือยึดมั่นถือมั่น  พระโสดาบันจะ

ต้องละ  จึงเป็นพระโสดาบันได้  ส่วนบุคคลปุถุชนนั้นยังมีอยู่ปุถุชนเป็นพระก็ได้เป็นฆราวาสก้ได้  ถ้ายัง

มีสักกายทิฏฐิ   วิจิกิจฉา   สัลัพพตปรามาสเต็มที่อยู่  ก็เลยเป็นปุถุชน  ถ้าละความยึดมั่นถือมั่นที่เรียก

ชื่อว่า สักกายทิฏฐฺิ วิจิกิจฉา สีลัพพตปรามาส ได้ตามส่วนที่วางไว้ ก็เรียกว่าเป็นพระโสดาบัน

     ละสักกายทิฏฐิ     คือละความยึดมั่นถือมั่นที่เป็นตัวกู-ของกู     วิจิกิจฉานี้    ยึดมั่นถือมั่นไป

ในทางทิฏฐิ   ความคิดความเห็นที่เคลือบแคลงสงสัย   ส่วน  สีลัพพตปรามาสนั้น   ยึดมั่นถือมั่นในการ

ปฏิบัติที่กระทำมาแล้วอย่างงมงายตลอดเวลา.   เมื่อละความยึดมั่นถือมั่นทำนองตัวกู-ของกูเสียตามส่วน 

แม้ไม่ใช่ละได้หมดเลย,  แล้วก็ละความยึดมั่นเรื่องทิฏฐิผิด  ๆ ที่ทำให้สงสัยลังเลกังขาอะไรอย่างนี้ตาม

ส่วนเสียส่วนหนึ่ง,  ละยึดมั่นถือมั่นในความงมงาย  ปฏิบัติอย่างงมงาย  เชื่ออย่างงมงายมาแต่ก่อนเสีย

ตามส่วน, ทำได้อย่างนี้ก็เป็นพระโสดาบัน. ทีนี้ก็เพิ่มมากขึ้น ๆ จนสูงขึ้นไปจนหมดเลย ก็เป็นพระอรหันต์.

     ฆราวาสก็มีความยึดมั่นถือมั่นครบอยู่ได้, ปุถุชนที่เป็นฆราวาสก็ถือว่ามีกันครบอยู่ในเรื่องที่จะต้องละ

ก็ไม่มีอะไรที่จะไปตำหนิเขา. ทีนี้ถ้าให้ดีกว่านั้นแล้วไม่มีทางอื่น, ถ้าจะให้ดีกว่านั้น ก็ต้องมาทางนี้ : ใน

ทางที่ละการยึดมั่นถือมั่น  ๓  ประการ นั้นก่อน จึงจะมาเข้าเขตเรื่องแรกของโลกุตตระ คือพ้นจากทุกข์

เป็นพระโสดาบัน.  นี้จะจัดพวกที่ต่ำกว่าพระโสดาบัน คือพวกปุถุชนธรรมดาว่าเป็นโลกิยะก็ได้เหมือนกัน; 

แต่อย่าไปเหมา  อย่าไปเข้าใจ ว่าต้องสอนให้เขายึดมั่นถือมั่นมากขึ้น. ถ้าสอนปุถุชนฆราวาสให้ยึดมั่นถือ

มั่นมากขึ้น มันผิดเลย, ผิดหมดเลย.

                          ทุกคนต้องมุ่งหน้าไปทางนิพพาน

     ที่กล่าวมานี้เป็นเรื่องแค่ "ยอมให้" เท่านั้นแหละ ที่จะให้ปุถุชนเป็นโลกิยะ. ถ้าถือหลักว่ายังมีการ

เกิดอีก  พระโสดาบันก็มีการเกิดอีก; ยังเป็นไปในโลกอีก แต่โดยเหตุที่ว่าพระโสดาบันนั้นแน่นอนที่จะพ้น

จากโลก  จึงถือว่าเป็นโลกุตตระ, ถึงอย่างไรก็เป็นโลกุตตระตลอดสาย คือว่าฆราวาสก็หวังที่จะข้ามขึ้น

จากโลก  จากความทุกข์,  ส่วนพระโสดาบัน สกิทาคามี อนาคามี คือผู้ที่ข้ามขึ้นไปได้ตามลำดับ. ฉะนั้น 

ทุกคนต้องบากหน้าไปทางนิพพานทั้งนั้น   ไม่ว่าจะเป็นปุถุชน   หรือพระอริยเจ้าก็ตาม  ต้องบากหน้าไป

ทางนิพพาน   ปุถุชนก็เปรียบเหมือนอยู่หลังหน่อย  อยู่ไกลหางแถวปลายแถวหน่อยเท่านั้น  นอกนั้นไปได้

ใกล้แล้ว เดินนำหน้าไปแล้ว.

                                  หน้า 16

     สูตรเกี่ยวกับเรื่องนี้ก็มีอยู่ชัดเหมือนกัน  ว่าด้วยเรื่องจมทะเล  เรือแตกอยู่ในทะเล เวียนว่ายอยู่

ในทะเลนี้  : พวกหนึ่งจมหายไปเลย, พวกหนึ่งจมแล้วผุดขึ้นมาอีก, พวกหนึ่งว่ายน้ำเข้ามาหาฝั่ง, พวก

หนึ่งก็ว่ายเข้ามาใกล้มากแล้ว,  พวกหนึ่งก็มาถึงเขตน้ำตื้นหยั่งเท้าถึงดินแล้ว, พวกหนึ่งก็มาถึงเดินน้ำแค่

เข่าแล้ว,  พวกหนึ่งก็ไปนั่งสบายอยู่บนบกแล้ว,  อย่างนี้ก็มี. ทุกคนต้องบากหน้าไปหาฝั่งทั้งนั้น ไม่มีการ

สอนให้บากหน้าไปหากลางมหาสมุทร;   ฉะนั้น   การที่จะไปสอนให้ฆราวาสมีความยึดมั่นถือมั่นนั้น   ก็

เหมือนกับสอนให้เขาบากหน้าไปสู่กลางมหาสมุทร ไม่บากหน้ามาหาฝั่ง ซึ่งนั่นย่อมผิดด้วยประการทั้งปวง.

     ไม่มีทางที่จะสอนใครให้ยึดมั่นถือมั่น ว่าเป็นหลักโลกิยะสำหรับฆราวาส; ถ้าสอนอย่างนั้นเป็นเรื่อง

ผิดโดยประการทั้งปวง.   นี่ที่เป็นหลักอย่างนี้   พอจะถือได้ว่าเป็นหลักปาฏิโมกข์ฝ่ายธรรมะข้อหนึ่งด้วย

เหมือนกัน;  อย่าให้เฝือได้.  ส่วนคำอธิบายปลีกย่อยอย่างอื่น  ๆ เอามาประกอบกันเข้าให้ชัดเจน ให้

ละเอียดลออออกไป;  แต่ว่าโดยหลักต้องเป็นอย่างนี้ : คือทุกคนต้องบากหน้าไปยังสิ่งที่เรียกว่านิพพาน, 

แล้วก็ไปตามนั้น  ตามเป็นหางกันไปเท่าที่จะทำได้.  ทุก ๆ ระดับต้องบรรเทาความยึดมั่นถือมั่น ซึ่งเกิด

อยู่เองแล้ว  มีเต็มที่อยู่ก่อนแล้ว;  จะไปเพิ่มเข้าอีกนั้นไม่ควร ฉะนั้น ถ้าเรียกว่าดี ก็ต้องหมายความว่า

ยึดมั่นถือมั่นน้อยลง  ไม่ใช่ยึดมั่นถือมั่นมากขึ้นอย่าเข้าใจว่าดีแล้ว  ต้องยึดมั่นถือมั่นน้อยลง ไม่ใช่ยึดมั่นถือ

มั่นมากขึ้น.  อย่างเข้าใจว่าดีแล้ว  ต้องยึดมั่นถือมั่นมากขึ้น; ดีต้องหมายความว่ายึดมั่นถือมั่นน้อยลง, มี

ความเลว ความชั่ว ความทุกข์อะไรน้อยลง, นั้นจึงจะเรียกว่าดีขึ้น ๆ ดีขึ้น ๆ.

     ถ้าไปพูดแยกกันเป็น  โลกิยะ  โลกุตตระ, แล้วสอนฆราวาสให้ยึดมั่นในนั่นนี่หนักเข้า แม้กระทั่ง

ยึดมั่นในรูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส; อย่างนี้ทำลายพุทธศาสนายิ่งกว่าคอมมูนิสต์, คือว่าทำลายหัวใจของ

พุทธศาสนายิ่งกว่าคอมมูนิสต์.

                                  หน้า 17

     คอมมูนิสต์จะทำลายได้ก็เพียงแต่เปลือกของศาสนาเท่านั้น    ไม่ทำลายหัวใจของพุทธศาสนาได้; 

แต่พวกพุทธบริษัทกันเองที่สอนผิด  ๆ  นี้  ทำลายหัวใจของพุทธศาสนาหมดเลย;  ฉะนั้นจึงถือว่าทำลาย

พุทธศาสนายิ่งกว่าพวกคอมมูนิสต์; จงระวังให้ดี.

     การศึกษาธรรมมีมากขึ้น  เดี๋ยวนี้ทำให้คนมีความรู้กันมากขึ้น  ก็มีคนที่มีความคิดความเห็นแตกต่าง

กันมากขึ้น; เพราะฉะนั้น จึงต้องวินิจฉัย วิพากษ์วิจารณ์กันมากขึ้น แตกต่างกันมากขึ้น. เราจะต้องระวัง

;  อย่าไปพลอยหลงผิด  หรือไปพลอยฟั่นเฝือกับเขา; หลักเกณฑ์มีอยู่อย่างไรก็ต้องซักซ้อมให้ถูกต้อง ให้

แม่นยำอยู่เสมอ โดยที่เรียกว่าลงปาฏิโมกข์ในทางธรรม คู่ ๆ กันกับปาฏิโมกข์ทางวินัย.

     เรื่องโลกิยะโลกุตตระนี้ทำยุ่ง  มาว่ากันเองทีหลัง,  แล้วบัญญัติให้ผิด ๆ, แล้วพอมาถึงสมัยนี้ คน

เขาถือเอาเองผิด  ๆ  ยิ่งขึ้นไปอีก จนเป็นว่าโลกิยะต้องยิ่งยึดมั่นถือมั่น. พระพุทธเจ้าไม่ได้แบ่งหลักอัน

นี้เลย   อาจจะเพิ่งพบคำสอนคำนี้ในอภิธรรม  ในอภิธรรมที่เป็นคัมภีร์รุ่นหลังนี้,  โลกิยา  ธมมา  ใน

อภิธรรมนั้น ไม่ได้หมายความว่าให้คนเพิ่มความยึดมั่นถือมั่น. แต่เดี๋ยวนี้คนเขามาหลงในเรื่องสิ่งที่ยั่วยวน

ก็เลยเปลี่ยนแปลงหลักเกณฑ์เสียใหม่  ให้โลกิยะนี้ยึดมั่นถือมั่นมากขึ้น  ในสิ่งที่จะทำให้สวย  ให้รวย ให้

สบายเป็นสุข  ให้อะไรอย่างนั้น.  ระวังให้ดี จะทำลายพุทธศาสนาหมดไม่มีเหลือ. โดยไม่รู้สึกตัว และ

ยิ่งกว่าคอมมูนิสต์ เหมือนกับที่ว่ามาแล้ว.

                                  หน้า 18

                  ศึกษาจริง ปฏิบัติจริง รู้จริง แล้วพุทธศาสนาจะอยู่ได้

     อยากจะบอกให้ทราบอีกอย่างหนึ่งว่า เรื่องความคิดเห็นนี้จะห้ามกันไม่ได้. มันเป็นประชาธิปไตย;

เพราะเป็นเรื่องความคิดเห็น  ใครจะไปบังคับใครได้  ทีนี้เราจะไปให้ทั้งหมู่ทั้งคณะถือเหมือนกันก็ไม่ได้ 

เพราะหมู่คณะนั้นเป็นเรื่องโลก. โลกนี้ต้องเป็นไปตามผู้มีอำนาจ; ผู้มีอำนาจเข้าใจผิด โลกก็ต้องเข้าใจ

ผิด;  ช่วยไม่ได้;  เพราะคำว่า  "โลก" ต้องเป็นไปตามผู้มีอำนาจเสมอ. ฉะนั้นมาถือธรรมะกันดีกว่า 

ซึ่งไม่เป็นไปตามโลก และไม่เป็นไปตามอำนาจ แต่เป็นไปตามความจริง.

     ยกตัวอย่างเช่น   คณะสงฆ์หรือมหาเถระสมาคม   ท่านมีความคิดเห็นอย่างไหน   ก็ต้องเป็นไป

อย่างนั้น;  ท่านมีความคิดเห็นเรื่องโลกิยะเรื่องโลกุตตระอย่างไรก็ต้องเป็นไปอย่างนั้น.  เราก็ไม่เคย

ฟังท่านพูดเรื่องนี้  แล้วดูเหมือนท่านจะไม่กล้าพูด  ถ้าท่านมีสติสัมปชัญญะพอ คงไม่มีองค์ไหนกล้วพูดยืนยัน 

เอาความคิดเห็นไปบังคับประชาชน.   ถ้าทำอย่างนั้นจะเป็นเสมือนศาสนาคริสเตียน  ที่ออกกฎต่าง  ๆ 

เป็นบัญญัติของโป๊ปของอะไรมาเป็น dogmatism บัญญัติอย่างนั้นอย่างนี้ออกมานี้ก็เป็นอย่างคริสเตียนไป.

     ถ้ายังเป็นพุทธอยู่ก็ต้องปล่อยไปตามความอิสระ ให้มองเห็นด้วยตนเอง ให้เห็นในภายในของตนเอง

ให้เห็นด้วยตนเอง  แล้วก็ปฏิบัติด้วยตนเองทั้งนั้น  ท่านจึงเงียบกริบในเรื่องหลักธรรมะแท้ ๆ นี้. ท่านมี

อำนาจหน้าที่แต่ในเรื่องการปกครอง  เรื่องระเบียบ เรื่องอธิกรณ์ เรื่องอะไรอย่างนั้น. เมื่อไรท่านมา

ออกกฎอย่างนี้ทางธรรมะก็จะกลายเป็นอย่างคริสเตียน บังคับกันในทางความคิดเห็น; ถ้าสมมติว่าท่านผิด

ละก็

                                  หน้า 19

     ฉิบหายหมดเลย. ถ้าสมมุติว่าท่านประชุมกันออกมาผิดละก็ฉิบหายหมดเลย พุทธศาสนาจะไม่มีอะไร

เหลือ;  เพราะฉะนั้นการที่ท่านไม่ออกกฎในทางความคิดเห็นหรือบัญญัติเกี่ยวกับหลักธรรมะนี้  เป็นการดี 

เป็นการถูกต้อง ที่พระพุทธศาสนาจะอยู่ได้ด้วยตัวเอง.

     ทางรอดมีอยู่ว่า  ทุกคนนี้พยายามศึกษาจริง  ๆ ปฏิบัติจริง ๆ ได้ผลจริง ๆ รู้ด้วยตนเองจริง ไม่

ต้องเชื่อคนอื่น นั้นแหละจะเอาพุทธศาสนาไว้ได้.

     หัวข้อปาฎิโมกข์ธรรมะวันนี้ มีว่าอย่างนี้ : นี้ว่าโดยหลักเกณฑ์อันเดียวเท่านั้น ที่เป็นพุทธศาสนาว่า

สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสาย - สิ่งทั้งหลายทั้งปวง ทุกสิ่งไม่ใช่สิ่งที่ควรจะไปสำคัญมั่นหมายว่าตัวเรา

หรือของเรา.  พยายามปฏิบัติตามหลักนี้เรื่อยไป ทั้งฆราวาสทั้งบรรพชิต ทั้งเบื้องต้น ท่ามกลาง เบื้อง

ปลาย; ไม่มีหลักเกณฑ์อันไหนที่จะสอนให้ใครยึดมั่นถือมั่น.

     ต้องรู้ว่าโลกิยะหรือโลกุตตระก็ตามต้องเป็นไปเพื่อไม่ยึดมั่นถือมั่นทั้งนั้น  แต่อยู่ในระดับที่ต่ำกว่ากัน 

สูงกว่ากัน;  มีเส้นทางสายเดียวกันบากหน้าไปยังพระนิพพาน.  ทุกคนมีแนวดิ่งไปตามแนวนั้น เหมือนดัง

ข้อความบาลี  ในมหาสติปัฏฐานสูตร,  และอีกบางสูตร  ที่ว่า  เอกายโน ภิกฺขเว มคฺโค - ทางนี้เป็น

ทางสายเดียว  สำหรับบุคคลเดียว เดินไปสู่จุดหมาย เพียงอย่างเดียว. สำหรับผมแปลอย่างนี้ : คำว่า

เอกายโน  แปลเป็น  ทางสายเดียวสำหรับบุคคลเดียว  เดินไปสู่จุดหมายเพียงอย่างเดียว. เอกายโน 

ภิกฺขเว มคฺโค นี้คือตัวพุทธศาสนา. หนทางนี้คือตัวศาสนา, มคฺโค - ทาง คือ ตัวศาสนา, เอกายโน -

เป็นเส้นเดียวสำหรับบุคคลเดียว  เดินไปสู่จุดหมายเพียงอย่างเดียว;  เรียกว่าไปสู่ความหมดจากความ

ยึดมั่นถือมั่น.

                                  หน้า 20

     อย่าไปทำให้หลายเส้นหลายทาง  แล้วมีบางทางย้อนกลับ อย่างนี้เป็นเรื่องผิดเหลือที่จะผิด; ต้อง

ไปข้างหน้าไปสู่จุดหมายปลายทางเพียงอย่างเดียวคือนิพพาน.  คำว่า "นิพพาน" ก็เหมือนกัน พวกที่เข้า

ใจผิดอย่างที่ว่ามาแล้ว  ก็จะต้องปฏิเสธทันทีว่า นิพพานไม่ใช่สำหรับชาวบ้าน ไม่ใช่สำหรับพวกอยู่ในโลก

; อย่างนี้เข้าใจผิดอย่างโง่เขลาที่สุด, แล้วอวดดี.

                           รู้จัก คำว่านิพพาน ให้ถูกต้อง

     คำว่า  นิพพาน ของพระพุทธเจ้า หรือของภาษา ในประเทศอินเดียแล้ว เขาดีมากจนใช้ได้กับคน

ทุกคนทุกพวก  คือ  ดับ  เย็น;  พวกฆราวาสเต็มที่ก็ต้องการความดับเย็น, พวกพระบรรพชิตก็ต้องการ

ดับเย็น,  และใคร  ๆ ก็ต้องการความดับเย็น, แม้แต่สัตว์เดรัจฉานก็ต้องการความดับเย็น, แม้แต่วัตถุ

ที่ไม่มีชีวิตมันก็ต้องการความดับเย็น. ฉะนั้น จึงมีข้อความอธิบายคำว่า นิพพานไว้ในพวกสังยุตตนิกายบาง

แห่งพอให้เราเข้าใจได้; ไม่ใช่คำพูดตรง ๆ แต่ว่าพอให้เราเข้าใจได้ว่า คำว่า "นิพพาน" นี้หมายหมด

เลยทั้งทางวัตถุ ทั้งแก่สัตว์เดรัจฉานและทั้งแก่มนุษย์ โดยถือเอาภาษาบาลีเป็นหลัก.

     คำว่า  นิพพาน หรือ ปรินิพพาน นิพพุติ หรือ ปรินิพพุติ อะไรก็ตาม แปลว่า ดับเย็น. วัตถุร้อน ๆ 

เย็นลงไปก็เรียกว่า มันปรินิพพุติ, เช่น เหล็กแดง ๆ เย็นลงไป ก็เรียกว่าเหล็กนี้ปรินิพพุติ. ถ่านไฟแดง

 ๆ  เย็นลงจนดำ  นี้ก็เรียกว่า  มันปรินิพพุติ  คือปรินิพพาน. แม้แต่อาหารตักออกมาจากในหม้อร้อน ๆ 

แล้วก็มาวางจนให้เย็นลง  จนกินได้;  นี้ก็เรียกว่า  มันปรินิพพุติ.  แม้แต่มีคำพูดในครัวในบ้านในเรือน 

ในครัว  เด็ก  ๆ  คนหนึ่งร้องตะโกนว่าข้าวต้มนิพพานแล้วโว้ย  มากินกันเสียที.  นี้มิใช่เป็นคำจำอวด

ตลกอะไร เป็นคำธรรมดาของภาษาในขณะนั้น เวลานั้น, สำหรับของร้อนที่เย็นลง. แล้วสูงขึ้นมา คำว่า

นิพพาน หมายถึงหมดร้อน.